Orgeldatabase | Gedetailleerde beschrijving

Volledige beschrijving geselecteerd orgel

Foto: © Gérard van Betlehem. Datering: May 2010.

Foto: © Gérard van Betlehem

Den Haag, Nederland (Zuid-Holland) - Sint Jacobuskerk
Gemeente: Den Haag
Adres: Parkstraat 65a, 2514 JE, Den Haag
Website: http://www.stjacobus.nl/

Beschrijving nr.: 1000798.

Gebouwd door: P.J. Adema & Zn. (1891)

Jaar	Orgelbouwer	Opus	Activiteit
1891	P.J. Adema & Zn.		nieuwbouw
1928	Joseph Adema		ombouw
1953	Adema-Schreurs Kerkorgelbouw		wijzigen dispositie
1977	Adema-Schreurs Kerkorgelbouw		ombouw
2010	Slooff Orgelbouw B.V.		restauratie en uitbreiding

De Sint Jacobuskerk aan de Parkstraat in Den Haag werd in 1878 in gebruik genomen. Het gebouw verving de oude schuilkerk Sint Jacobus aan de Oude Molstraat en de oude Hofkapel, die sinds 1807 in gebruik was door de katholieken. Het orgel in de nieuwe kerk was afkomstig uit de oude schuilkerk, waar het in 1797 gebouwd was door J. Mitterreither. Het was in 1807 in de Hofkapel geplaatst, en in de jaren 1854-1856 door Kam & Van der Meulen hersteld en gewijzigd. Het aanwezige positief is mogelijk door Van Dam gemaakt na overplaatsing naar de Hofkapel, omdat in de kleine Jacobusstatie een groot instrument geen plaats had gehad. Het instrument is in 1878 in de nieuwe kerk aan de Parkstraat geplaatst. Maarschalkerweerd bouwde het orgel in 1904 om. Het kreeg een Barker-hefboom voor het hoofdwerk en een nieuwe registertractuur. Het bestaande Nevenwerk werd verwijderd en er kwam een nieuw Zwelwerk met negen registers voor in de plaats. Ook maakte Maarschalkerweerd een vrij pedaal met zes stemmen en een nieuwe Trompet 8' voor het Hoofdwerk. In 1929 maakte C.H. van Brussel een derde klavier met acht stemmen op een pneumatische kegellade in een zwelkast. Een grote vernieuwing vond plaats in 1947 door Jos H. Vermeulen uit Alkmaar. De renovatieplannen waren al in 1939 gemaakt. In 1943 was besloten het front te vernieuwen en de kas van Mitterreither te vervangen. Vermeulen bouwde een groot electro-pneumatisch orgel met drie klavieren en pedaal, waarbij echter veel materiaal uit het oude instrument werd overgenomen. Ook het pijpwerk van Mitterreither en de Bourdon 16' van Kam bleven in het orgel behouden. Sinds 1960 kwamen er echter steeds meer klachten over het functioneren van het orgel. Dit leidde in 1976 tot de aankoop van een ander instrument en afbraak van het bestaande. Het pijpwerk van Mitterreither en Kam is opgeslagen. De registers van Maarschalkerweerd zijn grotendeels opgenomen in het nieuwe orgel.
Het huidige orgel is gebouwd door P.J. Adema & Zonen in de Spaarnekerk (OLV van de Rozenkrans en de H. Dominicus) te Haarlem in 1890/1891. Op 12 augustus 1891 werd het in gebruik genomen met een bespeling door Philip Loots, drie maanden later dan in het contract was afgesproken. Het orgel was na het werk in de Mozes en Aäronkerk te Amsterdam het grootste werk van Piet Adema. De tongwerken waren geleverd door de Masure uit Parijs. Het orgel had aparte laden voor de grondstemmen en de combinatiestemmen. Het had ook twee Barkermachines. In 1928 werd het instrument door Joseph Adema verplaatst van het noordertransept naar de westtribune van de kerk. Om de vensters vrij te laten moest het orgel minder hoog worden. De oorspronkelijke tractuur, windladen en speeltafel werden vervangen, maar de dispositie bleef ongewijzigd. De verschillende verwijderde onderdelen zijn wel alle bewaard gebleven. Zo zijn de originele grondstemmenladen in Heeswijk-Dinther gebruikt voor het orgel in de Abdij van Berne, en is de originele speeltafel gebruikt in de Sint Josephkerk te Groningen. Sinds 1928/1929 heeft het orgel pneumatische kegelladen. In 1953 wijzigde Hubert Schreurs het orgel, waarbij hij het oorspronkelijke karakter aantastte. Het werd hierna ingespeeld door Albert de Klerk.
In 1975 werd besloten de Spaarnekerk te sluiten en af te breken. Het orgel werd te koop aangeboden. Het orgel werd in 1976 naar Den Haag overgeplaatst door Schreurs. De restauratie, die in 1977 werd afgerond, werd uitgevoerd onder advies van Ton van Eck en Hans van der Harst. De pneumatische kegelladen bleven behouden wegens geldgebrek, maar deze zijn van goede kwaliteit. Het orgel is tevens uitgebreid met pijpwerk van Maarschalkerweerd uit 1904, dat prima past bij het Adema-pijpwerk. In februari 1977 is het instrument met een serie concerten in gebruik genomen. Het orgel leent zich bijzonder goed voor de Franse romantische muziek. In 1994 is het orgel gereviseerd. De windlade van het positief is hierbij iets hoger geplaatst, en de Nasard 2 2/3' van het Grand-Orgue is verschoven tot een 5 1/3'.
De firma Slooff werkte van 2008 tot 2010 aan het orgel. Het binnenwerk werd ontdaan van schimmel en oxydatie, een van de balgen werd opnieuw beleerd en verder werden alle 4000 membranen van de pneumatische tractuur nagekeken. Het Positif Expressif kreeg zijn crescendo-inrichting terug en het Récit Expressif werd uitgebreid met 3 registers: een Bombarde 16', een Clairon 4' en een Viole de Quinte 2 2/3'. Op de vrijgekomen plek van het Plein Jeu werd een nieuw exemplaar geplaatst. Op het Grand Orgue werd een Quinte 2 2/3' toegevoegd. Voorts is de ergonomie van de speeltafel verbeterd. Voor organisten met een klein postuur was de lessenaar te hoog geplaatst. Bovendien was het voor de organist onmogelijk om tegelijk het koor aan te sturen, daar hij door de hoogte van de speeltafel niet alle koorleden kon zien. De orgelmakers hebben een nieuwe indeling van de speeltafel gemaakt, waardoor de lessenaar nu ruim 15 cm lager is geplaatst. Daarnaast werd de oude setzerinstallatie uit 1976 vervangen door een nieuw exemplaar met ruim 3000 geheugenplaatsen. Tenslotte is een nieuw geplaatste registerwipper er getuige van dat er een plek is gereserveerd voor een Contre-Bombarde 32'. Op 29 mei 2010 nam men het orgel weer in gebruik met een concert door Jos Laus.

Kort overzicht van plaatsen waar het orgel heeft gestaan

1890	Haarlem	Spaarnekerk (Onze Lieve Vrouwe van de Rozenkrans)
1976	Den Haag	Sint Jacobuskerk

Technische gegevens

Aantal registers per werk
- Grand Orgue	17
- Positif Expressif	14
- Récit Expressif	16
- Pedale	10
Totaal aantal stemmen	57
Toetstractuur	Electro-pneumatisch
Registertractuur	Electro-pneumatisch
Windlade(n)	Kegelladen
Toonhoogte	a' = 440 Hz
Temperatuur	Equal temperament

Dispositie
Grand Orgue (C-g'''):
Jeux de Fonds: Montre 16', Bourdon 16', Montre 8', Portunal 8' - 1890; Groot octaaf uit Montre 8'., Flûte Harmonique 8', Bourdon 8' - 1890; Groot octaaf gecomb. Bourdon 16'., Nasard 5 1/3' - 1890/1953/1994, Praestant 4', Flûte Octaviante 4', Quinte 2 2/3' - 2010.
Jeux de Combinaisons: Doublette 2', Fourniture 4 rangs, Cymbale 3 rangs, Grand Cornet 5 rangs (discant) - 1890, Baryton 16' - 1890, Trompette 8' - 1890, Clairon 4' - 1948.
Positif Expressif (C-g'''):
Jeux de Fonds: Bourdon 16', Principal 8', Salicional 8', Bourdon 8', Quintaton 8' - uit voorraad, Prestant 4' - uit voorraad, Flûte Douce 4' - uit voorraad, Nasard 2 2/3' - 1948, Tierce 1 3/5' - 1890, Larigot 1 1/3' - 1890, Cromorne 8' - 1976.
Jeux de Combinaisons: Doublette 2' - 1890, Plein Jeu 4 rangs - 2010, Trompette 8' - 1948.
Récit Expressif (C-g'''):
Jeux de Fonds: Viole Major 16', Viole de Gambe 8', Voix Céleste 8', Flûte Harmonique 8', Cor de Nuit 8', Viole 4', Flûte Octaviante 4', Viole de Quinte 2 2/3' - 2010, Jeu de Clochettes 2 à 3 rangs - 1929/1953, Bombarde 16' - 2010, Basson Hautbois 8' - 1902, Voix Humaine 8' - 1890.
Jeux de Combinaisons: Octavin 2', Plein Jeu 3 à 4 rangs - 1890, Trompette Harmonique 8' - 1890, Clairon 4' - 2010.
Pedale (C-f'):
Jeux de Fonds: Contrabasse 32' - 1890; groot octaaf akoestisch, Flûte 16' - 1902, Soubasse 16' - 1890, Flûte 8' - 1953, Basse 8' - 1890, Flûte 4' - 1953, Contre-Bombarde 32' - 2010; gereserveerd.
Jeux de Combinaisons: Fourniture 4 rangs - 1948, Bombarde 16' - 1890, Trompette 8' - 1890, Clairon 4' - 1948.
Koppelingen: Tirasse Grand Orgue, Tirasse Positif, Tirasse Récit, Accouplement Positif au Grand Orgue, Accouplement Récit au Grand Orgue, Accouplement Récit au Positif.
Speelhulpen: Tremblant Positif, Tremblant Récit, Vrije combinaties voor alle klavieren en pedaal, 6-voudige electronische Setzer-combinatie (dmv treden).

Vulstem	Samenstelling
Fourniture de 4 rangs (Grand Orgue)	C: 2' - 1 1/3' - 1' - 2/3'. fìs°: 2 2/3' - 2' - 1 1/3' - 1'. fis': 4' - 2 2/3' - 2' - 1 1/3'. fis'': 5 1/3' - 4' - 2 2/3' - 2'.
Cymbale de 3 rangs (Grand Orgue)	C: 1/2' - 1/3' - 1/4'. c°: 2/3' - 1/2' - 1/3'. c': 1' - 2/3' - 1/2'. fis': 1 1/3' - 1' - 2/3'. c'': 2' - 1 1/3' - 1'. fis'': 2 2/3' - 2' - 1 1/3'. c''': 4' - 2 2/3' - 2'.
Grand Cornet de 5 rangs dessus (Grand Orgue)	c': 8' - 4' - 2 2/3' - 2' - 1 3/5'.
Plein Jeu de 4 rangs (Positif Expressif)	C: 1 1/3' - 1' - 2/3' - 1/2'. fìs°: 2' - 1 1/3' - 1' - 2/3'. fis': 2 2/3' - 2' - 1 1/3' - 1'. fis'': 4' - 2 2/3' - 2' - 1 1/3'.
Jeu de Clochettes (Récit Expressif)	C: 1 3/5' - 1'. c°: 4' - 1 3/5' - 1'.
Plein Jeu de 3 à 4 rangs (Récit Expressif)	C: 2' - 1 1/3' - 1'. c°: 2 2/3' - 2' - 1 1/3' - 1'. c': 4' - 2 2/3' - 2' - 1 1/3'. c'': 5 1/3' - 4' - 2 2/3' - 2'.
Fourniture de 4 rangs (Pédale)	C: 2 2/3' - 2' - 1 1/3' - 1'.
a

Overige dispositiegegevens
Verschillende disposities	Het oude orgel van de Jacobuskerk had vóór 1854 als dispositie: Hoofdwerk: Prestant 8', Holpijp 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet V sterk, Mixtuur, Trompet 8'. Positief: Holpijp 8', Viola di Gamba 8', Fluit 4', Gedekt 4', Gemshoorn 2'. Pedaal: aangehangen. Na de verbouwing door Kam & Van der Meulen in 1854 was de dispositie: Hoofdwerk: Bourdon 16' (1854), Prestant 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet V sterk, Trompet 8' (1854). Positief: Holpijp 8', Viola di Gamba 8' (1854), Octaaf 4' (1854), Fluit 4', Gemshoorn 2', Eoline 8' (tongwerk,1854). Pedaal: aangehangen. Na de overplaatsing naar de Parkstraat, de wijzigingen in 1902/1929 was de dispositie: Hoofdwerk (C-f'''): Bourdon 16', Prestant 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet V sterk, Trompet 8'. Nevenwerk (C-f'''): Violoncel 16' (vanaf c), Prestant 8', Gamba 8', Voix Céleste 8', Fluit Harmoniek 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Flageolet 2', Basson-Hobo 8'. Zwelwerk (1929) (C-f'''): Salicional 8', Aeoline 8', Holpijp 8', Kwintadeen 8', Flûte Douce 4', Violine 4', Doublette 2', Vox Humana 8', Tremolo. Pedaal (C-d'): Contrabas 16', Subbas 16', Octaaf 8', Fluit 4', Basson 16', Trombone 8'. De oorspronkelijke dispositie van het Adema-orgel in de Spaarnekerk luidde: Hoofdwerk: Principaal 16', Bourdon 16', Prestant 8', Portunaal 8', Flûte Harmonique 8', Holpijp 8', Quint 6, Octaaf 4', Octavin 2', Mixtuur II-IV sterk, Cornet V sterk, Baryton 16', Trompet 8'. Zwelwerk: Viola Major 16', Bourdon 8', Flûte Harmonique 8', Viola di Gamba 8', Voix Céleste 8', Flûte Octaviante 4', Viola 4', Quintviola 2 2/3', Viola Flageolet 2', Euphone 16', Trompet Harmonique 8', Vox Humana 8'. Pedaal: Contrabas 16', Subbas 16', Openbas 8', Openfluit 4', Bazuin 16', Trombone 8'. De dispositie van het Adema-orgel in de Spaarnekerk in luidde sinds 1953: Hoofdwerk: Principaal 16', Bourdon 16', Prestant 8', Portunaal 8', Flûte Harmonique 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Quint 3', Octavin 2', Mixtuur II-IV sterk, Cornet V sterk, Trompet 8', Schalmey 4'.. Zwelwerk: Viola Major 16', Bourdon 8', Flûte Harmonique 8', Viola di Gamba 8', Voix Céleste 8', Flûte Octaviante 4', Viola 4', Sesquialter II sterk, Ripieno II sterk, Euphone 16', Trompet Harmonique 8'. Pedaal: Contrabas 16', Subbas 16', Openbas 8', Gedekt 8', Openfluit 4', Mixtuur II sterk, Bazuin 16', Trombone 8'.

Overige dispositiegegevens

Verschillende disposities

Het oude orgel van de Jacobuskerk had vóór 1854 als dispositie:
Hoofdwerk: Prestant 8', Holpijp 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet V sterk, Mixtuur, Trompet 8'.
Positief: Holpijp 8', Viola di Gamba 8', Fluit 4', Gedekt 4', Gemshoorn 2'.
Pedaal: aangehangen.

Na de verbouwing door Kam & Van der Meulen in 1854 was de dispositie:
Hoofdwerk: Bourdon 16' (1854), Prestant 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet V sterk, Trompet 8' (1854).
Positief: Holpijp 8', Viola di Gamba 8' (1854), Octaaf 4' (1854), Fluit 4', Gemshoorn 2', Eoline 8' (tongwerk,1854).
Pedaal: aangehangen.

Na de overplaatsing naar de Parkstraat, de wijzigingen in 1902/1929 was de dispositie:
Hoofdwerk (C-f'''): Bourdon 16', Prestant 8', Roerfluit 8', Octaaf 4', Gemshoorn 4', Quint 3', Octaaf 2', Cornet V sterk, Trompet 8'.
Nevenwerk (C-f'''): Violoncel 16' (vanaf c), Prestant 8', Gamba 8', Voix Céleste 8', Fluit Harmoniek 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Flageolet 2', Basson-Hobo 8'.
Zwelwerk (1929) (C-f'''): Salicional 8', Aeoline 8', Holpijp 8', Kwintadeen 8', Flûte Douce 4', Violine 4', Doublette 2', Vox Humana 8', Tremolo.
Pedaal (C-d'): Contrabas 16', Subbas 16', Octaaf 8', Fluit 4', Basson 16', Trombone 8'.

De oorspronkelijke dispositie van het Adema-orgel in de Spaarnekerk luidde:
Hoofdwerk: Principaal 16', Bourdon 16', Prestant 8', Portunaal 8', Flûte Harmonique 8', Holpijp 8', Quint 6, Octaaf 4', Octavin 2', Mixtuur II-IV sterk, Cornet V sterk, Baryton 16', Trompet 8'.
Zwelwerk: Viola Major 16', Bourdon 8', Flûte Harmonique 8', Viola di Gamba 8', Voix Céleste 8', Flûte Octaviante 4', Viola 4', Quintviola 2 2/3', Viola Flageolet 2', Euphone 16', Trompet Harmonique 8', Vox Humana 8'.
Pedaal: Contrabas 16', Subbas 16', Openbas 8', Openfluit 4', Bazuin 16', Trombone 8'.

De dispositie van het Adema-orgel in de Spaarnekerk in luidde sinds 1953:
Hoofdwerk: Principaal 16', Bourdon 16', Prestant 8', Portunaal 8', Flûte Harmonique 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Quint 3', Octavin 2', Mixtuur II-IV sterk, Cornet V sterk, Trompet 8', Schalmey 4'..
Zwelwerk: Viola Major 16', Bourdon 8', Flûte Harmonique 8', Viola di Gamba 8', Voix Céleste 8', Flûte Octaviante 4', Viola 4', Sesquialter II sterk, Ripieno II sterk, Euphone 16', Trompet Harmonique 8'.
Pedaal: Contrabas 16', Subbas 16', Openbas 8', Gedekt 8', Openfluit 4', Mixtuur II sterk, Bazuin 16', Trombone 8'.

Literatuur	Orgels in Nederland / mr. A. Bouman. - Amsterdam: Allert de Lange, 1943. - (Heemschutserie ; 34). Honderd jaar Adema-orgels / Piet Visser. - Amsterdam : fa. Joseph Adema - Hubert Schreurs Kerkorgelbouw, 1954. - Uitgegeven t.g.v. het honderdjarig bestaan van de firma. De RK Spaarnekerk te Haarlem met sloop bedreigd / Koos Schippers. - In: De Orgelvriend, jrg. 16 nr. 9, september 1974. Hubert Schreurs vijftig jaar orgelbouwer 1974 / P. Visser. - Amsterdam : Adema's Kerkorgelbouw van 1854, 1974. Uit dagbladen & tijdschriften : Nieuw orgel voor kerk Parkstraat / H. Rosenberg. - In: De Orgelvriend, jrg. 18 nr. 11, november 1976. - Overgenomen uit "Het Binnenhof" van 23 juni 1976. Hubert Schreurs: Beste romantische orgel van Den Haag / Jan Nies. - In: De Orgelvriend, jrg. 18 nr. 11, november 1976. Het Adema orgel / Ton van Eck, Hans van der Harst. - Den Haag : Sint Jacobusparochie, 1976. - Brochure uitgegeven t.g.v. de ingebruikname van het orgel. De orgels van de Sint Jacobusparochie te 's Gravenhage / Ton van Eck. - In: Het Orgel, jrg. 73 nr. 2, februari 1977. De orgels van de Hofkapel en de St. Jacobusstatie : een historisch overzicht naar aanleiding van de ingebruikname van het vernieuwde orgel in de Sint Jacobuskerk (twee delen) / Ton van Eck. - In: De Orgelvriend, jrg. 19 nr. 3, maart 1977 en jrg. 19 nr. 4, april 1977. De Parkstraatkerk 's-Gravenhage : Geschiedenis van kerk en parochie / H.P.R. Rosenberg. - Den Haag : Kerkbestuur der St.Jacobuskerk ; Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg, [1978]. Waar Hagenaars kerkten : Geschiedenis van de Haagse kerken gebouwd voor 1900 / Ch. Dumas (red.). - 's-Gravenhage: Boekencentrum, 1983. Zeven eeuwen orgels in Den Haag / Herman de Kler, Ton van Eck. - Alphen aan den Rijn : Repro-Holland, 1987. Het orgel in de St.Jacobuskerk / Ton van Eck. - In: De Orgelvriend, jrg. 34 nr. 9, september 1992. Mini-Orgelvriend : Landelijke Orgeldag van de Orgelvriend 19 september 1992 Den Haag. - Amersfoort: Willemsen, 1992. Adema 150 jaar orgelbouw : Een 150 jaar jong bedrijf in een oud ambacht : Sinds 1855 / Ton van Eck, Arjen Looyenga, Victor Timmer. - Hillegom : Adema's Kerkorgelbouw bv, 2006. Het historische orgel in Nederland 1886 - 1894 / Hans Fidom (eindred.). - Amsterdam : Stichting NIvO, 2007. - (Encyclopedie Het Historische Orgel in Nederland ; 12). Orgel Haagse Jacobuskerk klinkt herboren na restauratie / Aart de Kort. - In: De Orgelvriend, jrg. 52 nr. 12, december 2010.
Opnamen	Franse meesters in de Hofstad / Jos Laus. - CD. - 2010. Vijf Haagse orgels bespeeld door vijf Haagse organisten / Ben van Oosten, Aart Bergwerff, Gert Oss, Ton van Eck, Jan Hage. - Erasmus 238 (CD). - 1998. - Opgenomen in de Grote Kerk, Evangelisch Lutherse Kerk, Gotische Zaal, Sint Jacobuskerk en Kloosterkerk. Ton en Henri Adema spelen romantische werken op het Adema-orgel van de St. Jacobuskerk te 's-Gravenhage. - STH Records 19024 (CD). - 1994. Het Adema-Schreursorgel in de St. Jacobuskerk te 's-Gravenhage : Ton van Eck speelt werken van Franck, Alain, Loots en Vierne. - 6814 769 (LP). - 1983. - Uitgave in eigen beheer t.b.v. restauratiefonds voor het koororgel.
Links	https://www.haagsorgelkontakt.nl/locatie/id/6/st-jacobuskerk-hok/ http://www.adema-kerkorgelbouw.nl/orgels/hs/page113/denhaag_jacobus.html

Overige bronnen

Gertjan Ronner

Foto: Tjalling Roosjen

Bron: Postcard

Bron: Calendar

Foto: Tjalling Roosjen