Spring naar content
Volledige beschrijving geselecteerd orgel
Foto: Piet Bron. Datering: 6 July 2006.

Foto: Piet Bron

Utrecht, Nederland (Utrecht) - Jacobikerk
Gemeente: Utrecht
Adres: Sint Jacobsstraat 171, 3511 BP, Utrecht
Website: http://www.jacobikerk.nl/

Beschrijving nr.: 1001243.

Gebouwd door: Gerrit Petersz (1509)

JaarOrgelbouwerOpusActiviteit
1509 Gerrit Petersz  nieuwbouw
1560 Johan Roose  diverse werkzaamheden
1610 Dirk Peters de Swart  ombouw
1610 Jacob Jansz & Jan Jacobs Lin  ombouw
1642 Godert van Pisa  diverse werkzaamheden
1682 Roelof Barendsz Duyschot  diverse werkzaamheden
1724 Willem van Limborch  diverse werkzaamheden
1742 Rudolf Garrels  ombouw
1750 Johann Heinrich Hartmann Bätz  uitbreiding
1807 Abraham Meere  diverse werkzaamheden
1823 Abraham Meere  ombouw
1846 Abraham Meere jr.  wijzigen dispositie
1883 Johan Frederik Witte  diverse werkzaamheden
1911 J. de Koff & Zoon  wijzigen dispositie
1978 Gebroeders Van Vulpen  restauratie
1996 Gebroeders Van Vulpen  restauratie

  • Gerrit Petersz, orgelmaker in Utrecht, bouwde in de jaren 1504-1509 het orgel in de Jacobikerk. Hij was een conservatief bouwer, en het instrument is dan ook nog meer een gotisch orgel dan een product uit de renaissance. Het orgel werd dan ook door de kerkmeesters afgekeurd. Na een slepend conflict werd in 1516 een compromis bereikt, en kon het orgel worden opgeleverd. Johan Roose voerde in 1560 reparaties uit. Na bijna honderd jaar werd het orgel gerestaureerd en gewijzigd door Dirk Petersz. de Swart en Jacob Jansz. van Lin, in 1609/1610. Na deze verbouwing had het orgel drie manualen met 38 toetsen (F G A - g'' a'') en een aangehangen pedaal. Het hoofdwerk was een groot Blokwerk, grotendeels uit 1509, het Rugwerk had 7 registers en het Bovenwerk 8.
  • In 1740 besloot men het orgel te moderniseren. Rudolf Garrels voerde het werk uit van 1740 tot 1742. Hij vergrootte de omvang van het hoofdwerk tot 49 toetsen (C-c'''), maakte een vrij pedaal dat achter het orgel werd opgesteld en bracht veel nieuwe registers aan. Ook maakte hij een nieuwe windlade. Op 11 juli 1742 werd het orgel goedgekeurd. Het had nu een hoofdwerk met 13 stemmen, het oude rugwerk met 7 stemmen en een vrij pedaal met 5 stemmen en een omvang van 27 toetsen (C-d'). In 1750 plaatste J.H.H. Bätz een Cornet op het hoofdwerk.
  • Na 1800 ging het onderhoud naar Abraham Meere. Deze wijzigde het front in 1807. Hij plaatste 18 nieuwe frontpijpen en maakte nieuw snijwerk en nieuwe ornamenten. In 1823 verving Meere het oude rugwerk door een nieuw in een nieuwe kas met 15 registers. De omvang werd nu gelijk aan die van het hoofdwerk: van C-c'''. Het nieuwe rugwerk paste qua klank niet goed bij het hoofdwerk. In 1846 verving de kleinzoon van Meere, Abraham jr., de Mixtuur van het Pedaal door een Roerquint 6'. Tenslotte werd in 1911 een modernisering uitgevoerd door J. de Koff, die een aantal vulstemmen door strijkers verving.
  • Een grote restauratie van de kerk werd afgesloten in 1975. Aansluitend is het orgel gerestaureerd in 1976-1978 door Van Vulpen. Het werd hierbij grotendeels teruggebracht in de toestand van 1742, het rugwerk in die van 1823. Er werd wel een koppeling Pedaal - Rugwerk toegevoegd, en op het pedaal werd de Prestant 16' van het hoofdwerk via een transmissie geplaatst. De restauratie is uitgevoerd onder advies van dr. M.A. Vente en dr. J. van Biezen. De kas werd ook in de donkerrode kleur van 1742 geschilderd. Op 30 september 1978 is deze restauratie afgerond met een concert door Theo Teunissen. Onder begeleiding van Rudi van Straten en Peter van Dijk werd in 1995 een nieuwe restauratie gestart, opnieuw door Van Vulpen. Op 14 februari 1997 werd het instrument weer in gebruik genomen.

Technische gegevens
Aantal registers per werk
- Hoofdwerk13
- Rugwerk15
- Pedaal6
Totaal aantal stemmen34
ToetstractuurMechanisch
RegistertractuurMechanisch
Windlade(n)Sleepladen

Dispositie
Hoofdwerk (C-c'''): Prestant 16' - voor 1742/1978; discant dubbelkorig, Octaaf 8' - 1742/1978, Holpijp 8', Octaaf 4' - voor 1742/1978, Openfluit 4' - 1742/1978, Roerfluit 4', Quint 3' - voor 1742, Octaaf 2' - voor 1742/1978, Woudfluit 2', Cornet IV sterk (discant) - 1750/1978, Sexquialter III sterk, Mixtuur IV-VI sterk (B/D) - voor 1742/1742, Trompet 8' - 1978, Tremulant.
Rugwerk (C-c'''): Prestant 8' - 1823/1978, Holpijp 8', Quintadeen 8', Fluit Travers 8' (discant) - 1978, Octaaf 4', Gemshoorn 4', Octaaf 2', Woudfluit 2', Quint 1 1/2' - 1823/1978, Flageolet 1', Carillon III sterk (discant) - 1823/1978, Sexquialter II sterk (discant) - 1978, Mixtuur III-VI sterk (B/D) - 1823, Fagot 8' (B/D) - 1823, Vox Humana 8' (B/D) - 1978, Tremulant.
Pedaal (C-d'): Prestant 16' - 1978; transmissie hoofdwerk, Bourdon 16' - voor 1742/1742, Octaaf 8', Octaaf 4' - voor 1742, Mixtuur IV-V sterk - 1978, Bazuin 16' - 1742.
Koppelingen: Pedaal - Hoofdwerk, Pedaal - Rugwerk (1978), Hoofdwerk - Rugwerk (gedeeld).
Speelhulpen: Afsluiters, Ventiel.

VulstemSamenstelling
Mixtuur IV-V-VI sterk (Hoofdwerk) C: 2' - 1 1/3' - 1' - 2/3'. c°: 2 2/3' - 2' - 1 1/3' - 1'. c': 5 1/3' - 4' - 2 2/3' - 2' - 1 1/3'. c'': 8' - 5 1/3' - 4' - 2 2/3' - 2' - 1 1/3'.
Sesquialter III sterk (Hoofdwerk) C: 2' - 1' - 4/5'. c°: 4' - 2' - 1 3/5'. c': 4' - 2 2/3' - 1 3/5'.
Cornet IV sterk discant (Hoofdwerk) c': 4' - 2 2/3' - 2' - 1 3/5'.
Carillon III sterk discant (Rugwerk) c': 4' - 1 3/5' - 1'.
Sesquialter II sterk discant (Rugwerk) c': 2 2/3' - 1 3/5'.
Mixtuur III-VI sterk (Rugwerk) C: 1 3/5' - 1 1/3' - 1'. c°: 2 2/3' - 2' - 1 3/5' - 1 1/3'. c': 4' - 3 1/5' - 2 2/3' - 2' - 2'. c'': 4' - 4' - 3 1/5' - 2 2/3' - 2' - 2'. c''': 4' - 4' - 3 1/5' - 2 2/3' - 2' - 2'.
Mixtuur IV-V sterk (Pedaal) C: 2' - 1 1/3' - 1' - 2/3'. c°: 2 2/3' - 2' - 1 1/3' - 1' - 2/3'.
Overige dispositiegegevens
Hess (1774) Het Orgel in de St. Jacobs-Kerk, met twee Hand-Clavieren en een Vry-Pedaal, heeft 25 stemmen.
Manuaal, 13 stemmen: Praestant 16', Octaav 8', Holpyp 8', Octaav 4', Openfluit 4', Rhoerfluit 4', Octaav 2', Waldfluit 2', Quint 3', Sexquialtra, Mixtuur, Cornet en Trompet 8'.
Rugpositief, 7 stemmen: Praestant 8', Quintadeen 8', Octaav 4', Sup. Oct. 2', Flajeolet 1', Sexquialt. en Mixtuur.
Pedaal, 5 stemmen: Bourdon 16', Octaav 8', Octaav 4', Mixtuut en Bazuin 16'.
Stomme Registers: Tramblant, Coppeling van 't Hand-Clavier, Coppeling van 't Voet-Clavier.
Verschillende disposities
  • Na de restauratie door Dirk Peters de Swart, Jacob van Lin (1610) was de dispositie:
    Hoofdwerk: Blokwerk op basis van een Prestant 16'.
    Rugpositief: Prestant 8', Octaaf 4', Mixtuur, Scherp, Quintadeen 8', Fluit 4' (of 2'), Kromhoorn 8'.
    Bovenwerk: Holpijp 8', Fluit 4', Nasard 3', Gemshoorn 2', Sifflet 1', Cymbel, Trompet 8'.
    Aangehangen pedaal. Manuaalomvang: FGA-g''a''.

  • In 1742 (na de ombouw door Garrels) was de dispositie:
    Hoofdwerk: Prestant 16', Octaaf 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Openfluit 4', Quint 3', Octaaf 2', Woudfluit 2', Mixtuur IV-V sterk, Sesquialter III sterk, Trompet 8'.
    Rugwerk: Prestant 8', Quintadeen 8', Octaaf 4', Octaaf 2', Flageolet 1', Mixtuur, Sesquialter.
    Pedaal: Bourdon 16', Octaaf 8', Octaaf 4', Mixtuur IV-V sterk, Bazuin 16'.
    Het hoofdwerk had omvang C-c''', maar het rugwerk nog altijd FGA-g''a''. Pedaalomvang van C-d'.

Literatuur
  • Dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen welken in de zeven vereenigde provincien als mede in Duytsland en elders aangetroffen worden (Gouda, 1774) / Joachim Hess. - Facsimile herdruk, verzorgd door Arend Jan Gierveld. - Buren : Frits Knuf, 1980. - (Bibliotheca Organologica ; volume XI).
  • De invloed van de Vlaamse orgelbouw op de Franse II / Dr. M.A. Vente. - In: De Schalmei, 3e Jaargang Nr. 2, Maart 1948.
  • L'influence des Flamands sur les Français en matière de construction d'Orgues (II) / M.A. Vente. - In: L'Orgue : Revue Trimestrielle de l'Assocation des "Amis de l'Orgue", no. 49, Octobre-Décembre 1948.
  • Jacobi-orgel in deerniswekkend verval en met stemverbod bedreigd. - In: Trouw, vrijdag 29 september 1961.
  • Die Brabanter Orgel : Zur geschichte der Orgelkunst in Belgien und Holland im Zeitalter der Gotik und der Renaissance / dr. Maarten A. Vente. - Amsterdam : H.J. Paris, 1963.
  • Orgelbouwnieuws. - In: Het Orgel, jrg. 67 nr. 4, april 1971.
  • Van een deftig orgel : Maassluis 1732 - 1932 / Jan Zwart. - 2e vermeerderde druk. - Koog aan de Zaan : Uitgeverij en Antiquariaat "Jan Zwart", 1977.
  • Het orgel van de Jacobikerk te Utrecht / dr. J. van der Werf. - [Utrecht] : [Hervormde Kerkvoogdij], [1978].
  • Utrechts orgellandschap / Bert Wisgerhof. - Amersfoort: J.C. Willemsen, 1979.
  • Orgelbouwnieuws - disposities : Het orgel in de Jacobikerk te Utrecht gerestaureerd / G. van Betlehem. - In: De Orgelvriend, jrg. 21 nr. 1, januari 1979.
  • Het orgel in de Jacobikerk te Utrecht / Peter van Dijk. - In: Het Orgel, jrg. 76 nr.1, januari 1980.
  • Laat zich 't orgel overal... : Het koninklijk instrument en zijn bespelers / Rik Valkenburg. - Dordrecht : J.P. van den Tol, 1980.
  • Utrecht orgelstad : Inventarisatie van orgels in kerken en kapellen in de stad Utrecht : Verschenen t.g.v. de 5e Orgelvoettocht 12 september 1981 / Peter van Dijk, Gert Oost. - Utrecht : Overlegorgaan voor Muziek en Kerken, 1981.
  • De orgelmakers Bätz (1739 - 1849) : Een eeuw orgelbouw in Nederland / Gert Oost. - 3e aangevulde druk. - Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1981.
  • Utrechtse orgelhistorische verkenningen : Bijdragen tot de geschiedenis der orgelcultuur in de Lage Landen tot omstreeks 1630 / Maarten Albert Vente. - Utrecht : Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1989. - (Muziekhistorische monografieën ; 12).
  • Orgels in de stad Utrecht : Zes eeuwen geschiedenis en een inventarisatie / Peter van Dijk, Ronald Doornekamp. - Utrecht: Stichting Organisatie Oude Muziek, 1992.
  • Het 'Hollandse' orgel in de periode van 1670 tot 1730 : Een architectuurhistorische en organologische studie over de orgelbouw in Nederland, met name in de gewesten Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland / A.H. Vlagsma. - Alphen aan den Rijn : Canaletto, 1992.
  • Orgelexcursie - Utrecht op zaterdag 1 mei 1993 / Maarten Seybel. - Elburg : Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel, 1993. - Gestencilde brochure voor de deelnemers.
  • Dispositie Utrechtse Jacobiorgel. - In: Orgeldienst, jrg. 22, nr. 3, juni 1995.
  • 'Klankverbeteringsrestauratie' orgel Jacobikerk Utrecht voltooid. - In: Het Orgelkrant, jrg. 2 nr. 2, januari/februari 1997.
  • Het Garrels/Meere-orgel in de Jacobikerk te Utrecht - Anno 1997. - Utrecht: Heringebruiknemingscommissie Jacobi-orgel, 1997.
  • De orgelmakers Witte : Een bijdrage tot de geschiedschrijving van de orgelbouw in Nederland in de tweede helft van de negentiende eeuw / dr. Teus den Toom. - Heerenveen: Uitgeverij J.J. Groen en Zoon, 1997.
  • Het historische orgel in Nederland 1479 - 1725 / dr. Hans van Nieuwkoop (eindred.). - Amsterdam : Stichting NIvO, 1997. - (Encyclopedie Het Historische Orgel in Nederland ; 1).
  • De orgels in de Jacobikerk, Domkerk en de St.-Catharinakathedraal te Utrecht / Rogér van Dijk. - In: De Orgelkrant, jrg. 3, nr. 6, juni 1998.
  • Het einde van de voorzichtige periode : Van Vulpen over restauraties Jacobi-orgel / Jakko Gunst. - In: Kerk & Muziek, jrg. 52 nr. 6, november/december 2003.
Opnamen
  • Beroemde klassieken in de Jacobi / Gerrit Christiaan de Gier. - Jacobi CD VDG20130621 (CD). - 2013. - Opgenomen op het hoofd- en het kabinetorgel.
  • Bach in de Jacobi / Gerrit Christiaan de Gier. - Jacobi CD 090707 (CD). - 2007.
  • De Utrechtse orgelbouw in de 19e eeuw / Peter van Dijk, Willem van Beek. - Domstad Orgel Collectief DOC 1205 (CD). - 2001.
  • Rondom Bach : Jacobikerk Utrecht / Theo Teunissen m.m.v. Henk Swinnen, hobo en hobo d'amore. - Eurosound 47.356 (CD). - 2001.
  • Het historische orgel in Nederland / Diverse organisten. - Hilversum : Evangelische Omroep, 1999. - Box met 12 CD's.
  • Orgellandschap Nederland : Een reis langs minder bekende Nederlandse orgels / Diverse organisten. - Lindenberg LBCD 51 (CD). - Live opnamen uit Leiden, Rotterdam, Haarlem, Utrecht, Amsterdam en 's-Hertogenbosch.
Links http://jacobiconcerten.webklik.nl/page/orgels

Foto: Piet Bron. Datering: 6 July 2006.
Foto: Piet Bron
Foto: Piet Bron. Datering: 6 July 2006.
Foto: Piet Bron
Foto: Piet Bron. Datering: 6 July 2006.
Foto: Piet Bron
Foto: Piet Bron. Datering: 6 July 2006.
Foto: Piet Bron
Foto: Piet Bron. Datering: 3 April 2003.
Foto: Piet Bron
Foto: Piet Bron. Datering: 3 April 2003.
Foto: Piet Bron